एक सर्वसमावेशक ब्लॉग

साने गुरुजी यांची माहिती  

(Pandurang Sadashiv Sane Guruji information in Marathi - Marathi Biography)

         पांडुरंग सदाशिव साने हे एक मराठी लेखक, शिक्षक, समाजसेवक, स्वातंत्र्यसैनिक  साहित्यिक, पत्रकार, लोकशाही समाजवादाचे भाष्यकार आणि आंतर-भारती चळवळीचे प्रवर्तक होत. त्यांना विद्यार्थी व अनुयायी “साने गुरुजी” म्हणून ओळखत असे.

         त्यांना भारताचे राष्ट्रीय शिक्षक म्हणून संबोधले जाते. श्यामची आई ही सुप्रसिद्ध कादंबरी त्यांनी नाशिकमधील तुरुंगात असतानाच लिहिली.

         ते उत्तम कवी होते, त्यांच्या कवितांचा प्रभाव लोकांमध्ये इतका वाढला कि, ब्रिटिश सरकारने त्यावर बंदी घालून जप्ती केली. त्यांच्या कवितांच्या दोन ओळी खाली दिल्या आहेत.

बलसागर भारत होवो। विश्वात शोभुनी राहो।।
राष्ट्रार्थ प्राण हे उरले। मी सिद्ध मराया हो ।।

         समाजातील जातिभेद, दलित लोकांना मिळणारी वागणूक, अस्पृश्यता या सारख्या अनेक रूढी व परंपराना साने गुरुजी यांनी कडाडून विरोध केला.

 हे पण  वाचा  : साने गुरुजी यांची अधिक माहिती

Sane Guruji Short Biography in Marathi – साने गुरुजी यांची थोडक्यात माहिती

संपूर्ण नाव (Full Name)	पांडुरंग सदाशिव साने
टोपणनाव	साने गुरुजी
जन्म (Born)	२४ डिसेंबर १८९९
जन्मस्थान	पालगड, रत्नागिरी जिल्हा, महाराष्ट्र, भारत
मृत्यू	११ जून १९५०
मृत्युस्थान	–
वडिलांचे नाव (Father)	सदाशिव साने
आईचे नाव	यशोदाबाई साने
पतीचे नाव (Husband)	—
अपत्ये:	—
चळवळ	भारतीय स्वातंत्र्यलढा
संघटना	अखिल भारतीय काँग्रेस
प्रभाव	महात्मा गांधी आणि डॉ बाबासाहेब आंबेडकर
धर्म	हिंदू

साने गुरुजी यांचा जन्म, कौटुंबिक आणि प्रारंभिक जीवन – Sane Guruji Born, Mother, Father, Family

         साने यांचा जन्म २४ डिसेंबर १८९९ रोजी भारतातील महाराष्ट्र स्टेटच्या दापोली शहराजवळील पालगड, रत्नागिरी जिल्हा या गावात झाला झाला.

त्यांचे वडील सदाशिवराव हे एक महसूल कलेक्टर होते ज्यांना परंपरेने खोत असे संबोधले जात असे. त्यांनी शासना तर्फे खेड्यातील पिकाचे मूल्यांकन व संकलन केले आणि शेतकऱ्यांना २५ % स्वतःचा वाट मिळवून देण्यास परवानगी दिली.

तशी त्यांची बालपणात आर्थिक परिस्थिती चांगली होती परंतु नंतर काही कारणास्तव साने यांची आर्थिक परिस्थिती ढासळली. त्यांनतर १९१७ मध्ये त्यांची आई यशोदाबाई यांचे निधन झाले.

साने गुरुजी यांचे शिक्षण – Sane Guruji Education

         साने यांचे प्राथमिक शिक्षण दापोली तालुक्यातील पालगड या गावी झाले. त्यानंतर त्यांना पुढील शिक्षणासाठी मामाकडे पुण्यात पाठविण्यात आले. पण पुण्यात त्यांचे मन रमले नाही, परत ते दापोली येथील मिशनरी शाळेत राहण्यासाठी पालगडला आले.

दापोली येथे असताना मराठी व संस्कृत या दोन्ही भाषांवर प्रभुत्व मिळवणारे हुशार विद्यार्थी म्हणून त्यांची पटकन ओळख झाली. त्यांना कवितेतही रस होता.

दापोली येथील शाळेत शिक्षण घेत असताना त्यांच्या कुटुंबाची आर्थिक परिस्थिती आणखी खालावली त्यामुळे त्यांना पुढील शिक्षण घेणे परवडणारे नव्हते.

त्यामुळे साने यांनी कौटुंबिक आर्थिक मदतीसाठी नोकरी करण्याचा निर्णय घेतला. तथापि त्यांच्या वडिलांनी पुढील शिक्षण पूर्ण करण्यासाठी त्यांना औंध संस्थेत दाखल केले, त्या संस्थेत गरीब विद्यार्थ्यांना विनामूल्य शिक्षण आणि जेवण दिले जात असे.

औंध येथे त्यांना अनेक त्रास सहन करावे लागले तरीही आपले शिक्षण चालू ठेवले. त्यानंतर औंधमध्ये बुबोनिक प्लेग नावाचा रोग आल्यामुळे सर्व विद्यार्थ्यांना घरी पाठवण्यात आले.

त्यांच्या वडिलांची इच्छा होती कि, मुलाने चांगले शिक्षण आत्मसात करावे. वडिलांची इच्छा पूर्ण करण्यासाठी साने हे परत पुणे येथे नूतन मराठी विद्यालयात विद्यार्थी म्हणून प्रवेश घेतला.

पुण्यात शिक्षण घेत असताना खूप त्रास सहन करावा लागला, त्यांना वेळेवर पोट भरून जेवण भेटत नव्हते. तरीही या सर्व संकटाना सामोरे जात त्यांनी त्यांनी शैक्षणिक क्षेत्रात उत्कृष्ट कामगिरी बजावली.

त्यांनी १९१८ साली हायस्कूल मधून मॅट्रिकचे प्रमाणपत्र मिळविले. त्यानंतर पुढील शिक्षण त्यांनी सर परशुरामभाऊ कॉलेज मधून पूर्ण केले. तेथे त्यांनी बी.ए. ची पदवी मिळवली. पुढे त्यांनी मराठी आणि संस्कृत साहित्यात एम.ए. ची मास्टर डिग्री पूर्ण केली.

शिक्षक म्हणून कारकीर्द – Career as a teacher

शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्यांनी अंमळनेर येथील प्रताप हायस्कूल येथे शिक्षक म्हणून सहा वर्षे नोकरी केली. प्रताप हायस्कूलच्या वसतिगृहाची जबाबदारी त्यांनी सांभाळली.

त्यांनी वसतिगृह वॉर्डन म्हणूनही काम केले. साने हे एक प्रतिभाशाली वक्ते होते आणि नागरी हक्क आणि न्याय यावर त्यांचे प्रभावी भाषण देऊन लोकांना आकर्षित केले.

त्यांनी वसतिगृहातील विद्यार्थ्यांना स्वतःच्या उदाहरणातून स्वावलंबनाचे धडे दिले, सेवावृत्ती शिकवली. अंमळनेर येथील प्रताप तत्त्वज्ञान केंद्र येथे त्यांनी तत्त्वज्ञानाचा अभ्यासही केला.

शाळेत असताना त्यांनी “विद्यार्थी” नावाचे एक मासिक प्रकाशित केले जे विद्यार्थ्यांमध्ये खूप लोकप्रिय झाले.

सहा वर्ष नोकरी केल्यानंतर त्यांनी भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यासाठी आपले जीवन समर्पित करण्याचा निर्णय घेतला.

साने गुरुजींचे लेखन

         साने गुरुजींनी कादंबरी, कथा, बालसाहित्य, कविता, निबंध, चरित्र इ. साहित्यप्रकारांत विपुल लेखन केले. त्यात बालांसाठी आणि कुमारांसाठी केलेले लेखन ठळकपणे नजरेत भरते. ‘करी मनोरंजन जो मुलांचे, जडेल नाते प्रभुशी तयाचे’ ही त्यांची ह्या लेखनामागची भूमिका होती तथापि मनोरंजनाबरोबरच मुलांवर उत्तम नैतिक संस्कार व्हावेत, हेही त्यांचे उद्दिष्ट होते. त्या दृष्टीने श्यामची आई (१९३५) हे त्यांचे आत्मकथनपर पुस्तक विशेष उल्लेखनीय होय.त्यात श्याम हा आपल्या आईच्या आठवणी सांगत आहे आणि त्या स्मृतींतून भारतीय संस्कृतीतल्या उदात्त पैलूंनी समृद्घ झालेले एका मनस्वी स्त्रीचे व्यक्तिमत्त्व विलोभनीयपणे आकारत गेलेले आहे. आपल्या मुलांचे आयुष्य उन्नत करण्याची केवढी मोठी अंतःशक्ती आईमध्ये असू शकते, ह्याचा प्रत्यय ह्या पुस्तकातून अत्यंत प्रभावीपणे येतो. श्यामची आईचे अर्धेअधिक यश प्रांजळ, सरळ आणि निश्चल आत्मनिवेदनात आहे. मराठी कादंबरीवर झालेला गांधीवादाचा अनुकूल प्रभाव लक्षात घेता कादंबरी आणि स्मृतिचित्रे यांच्या मीलनरेषेवर उभी असलेली साने गुरुजींची एकमेव कृती श्यामची आई हीच सर्वार्थाने गांधीवादी व अजरामर ठरलेली कृती होय. ‘मातृप्रेमाचे महन्मंगल स्तोत्र’ म्हणून वर्णिल्या गेलेल्या ह्या पुस्तकावरून आचार्य अत्रे यांनी काढलेल्या श्यामची आई ह्या चित्रपटाला उत्कृष्ट चित्रपट-निर्मितीचा स्वतंत्र भारतातील पहिला राष्ट्रपती पुरस्कार मिळाला (१९५४).

         साने गुरुजींनी मुलांसाठी केलेल्या अन्य लेखनात गोड गोष्टी (भाग १ ते १० १९४१–४५ ), चिमण्या गोष्टी (१९४९) ही पुस्तके विशेष उल्लेखनीय होत. मुलांसाठी पश्चिमी साहित्यातील ⇨टॉमस हार्डी, ⇨मारी कोरेली (१८५५–१९२४), ⇨व्हिक्टर ह्यूगो ह्यांच्या उत्कृष्ट कादंबऱ्यांच्या कथा त्यांनी मराठीत आणल्या. धडपडणारी मुले (दोन खंड, १९३७), आस्तिक (१९४०), क्रांती (१९४०), सती (१९४०), रामाचा शेला (१९४४) ह्या त्यांच्या सामाजिक कादंबऱ्या होत. त्यांच्या कादंबऱ्यांत तांत्रिक दोष समीक्षक दाखवितात पण वाचकाला सात्त्विक आनंद देण्याची मांत्रिक शक्ती या दोषांवर मात करते. या कादंबऱ्यांत उत्तान प्रणयाऐवजी संयत, सात्त्विक प्रेमाची उज्ज्वल धारा वाहताना दिसते. श्रमणारी लक्ष्मी ह्या कथासंगहाव्यतिरिक्त त्यांनी काही लघुकथाही लिहिल्या. तसेच भारतीय संस्कृति (१९३७), इस्लामी संस्कृति (१९६४) अशी विवेचक स्वरूपाची पुस्तकेही त्यांनी लिहिली. भारतीय संस्कृती हे विचारांच्या दृष्टीने गुरुजींचे सर्वांत प्रौढ पुस्तक होय. भारतीय संस्कृतीची मूलतत्त्वे समजून घेण्याच्या दृष्टीने हा प्रबंध अत्यंत उपयुक्त आहे. यातील विचार मनाला आश्वासन देणारे व जीवनावरील श्रद्घा वाढविणारे आहेत. साने गुरुजी विचारांचे प्रवर्तक नसून एकनिष्ठ वृत्तीचे प्रचारक असल्याचा प्रत्यय या ग्रंथांत येतो. विनोबांनी गीतेवर दिलेली प्रवचने त्यांनी अक्षरबद्घ केली ( गीता-हृदय, आवृ. २ ,१९४४). सुंदर पत्रे (भाग १ ते ३, १९५०) ही त्यांनी सुधा नावाच्या मुलीला लिहिलेली पत्रे आहेत. पत्री (१९३५) हा त्यांचा देशभक्तिपर गीतांचा संग्रह असून बिटिश सरकारने तो जप्त केला होता. 

⇨ ईश्वरचंद्र विद्यासागर, ⇨गोपाळ कृष्ण गोखले, ⇨शिशिरकुमार घोष, ⇨रवींद्रनाथ टागोर, ⇨बेंजामिन फँकलिन ह्यांसारख्या थोर व्यक्तींची एकूण १९ चरित्रे त्यांनी लिहिली. ⇨भगिनी निवेदिता, रवींद्रनाथ टागोर, ⇨राधाकृष्णन् ह्यांच्या लेखनाचेही त्यांनी अनुवाद केले. त्यांच्या सर्व लेखनामागची प्रेरणा मात्र नैतिक बोधाची आणि समाजपरिवर्तनाची राहिली. प्रख्यात रशियन साहित्यिक ⇨लीओ टॉलस्टॉय याने स्वतःची कलाविषयक भूमिका स्पष्ट करण्यासाठी लिहिलेल्या ग्रंथाचा अनुवाद कला म्हणजे काय? ह्या नावाने साने गुरुजींनी केला, ह्याचे कारण हेच होय. त्यांच्या साहित्यात तत्कालीन जनजीवनातील आदर्शवादी व ध्येयवादी उन्मेष स्पष्टपणे प्रतिबिंबित झाले आहेत. ती एका कविहृदयाची निर्मिती होती. त्यांची साधी, सरळ, छोट्या वाक्यांची, खास मराठी मनाचा ठसा असलेली देशीभाषा आहे.

तिकीट

भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात सहभाग – Participation in Indian independence movement

त्यानंतर त्यांनी भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत सामील होण्यासाठी शालेय नोकरीचा राजीनामा दिला. त्या वेळी १९३० साली महात्मा गांधींनी दांडी यात्रा चालू केली होती.

         १९३०–३२ च्या सविनय कायदेभंगाच्या चळवळीतील सहभागामुळे धुळे, नासिक आणि तिरुचिरापल्ली येथे तुरुंगवास भोगला.नासिक जिल्ह्यातील चांदवड येथे बिटिश सरकारविरुद्घ परखड भाषण केल्याबद्दल पुन्हा एकदा धुळे येथील तुरुंगात त्यांची रवानगी झाली (१९४०).

नागरी अवज्ञा चळवळीत काम केल्याबद्दल ब्रिटिश अधीकार्यांनी त्यांना धुळे कारागृहात पंधरा महिन्यासाठी तुरूंगात टाकले होते.

१९३० ते १९४७ या कालावधीत साने गुरुजी वेगवेगळ्या आंदोलनात सहभागी झाले आणि आठ वेळा त्यांना तुरुंगवास भोगावा लागला. त्यांना धुळे, त्रिचिनापल्ली, नाशिक, येरवडा आणि जळगाव येथील तुरूंगात एकूण सहा वर्षे सात महिने वेगवेगळ्या ठिकाणी तुरुंगात टाकले होते.

साने गुरुजीं यांना त्रिचन्नापल्ली तुरुंगात डांबले गेले, तेव्हा त्यांनी तामिळ आणि बंगाली भाषा शिकली. त्यांनी त्यांचे बहुतांश लेखन हे तुरुंगात असतानाच केले. श्यामची आई ही सुप्रसिद्ध कादंबरी त्यांनी नाशिकमधील तुरुंगात असतानाच लिहिली.

ग्रामीण महाराष्ट्रात, विशेषत: खानदेशात भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसच्या उपस्थितीत साने यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. ते कॉंग्रेसच्या फैजपूर सत्राच्या संघटनेत सक्रियपणे सहभागी होते.

जळगाव जिल्ह्यातील फैजपूर येथील काँग्रेस अधिवेशन (१९३६) यशस्वी होण्यासाठी त्यांनी खूप काम केले.

त्यांनी १९४२ च्या भारत छोडो आंदोलनात भाग घेतला आणि त्यासाठी १५ महिने तुरूंगात टाकले गेले.

फैजपूर येथील अधिवेशनात महात्मा गांधींच्या विचारसरणीस अनुसरून त्यांनी ‘मैला वाहणे’ व ग्राम स्वच्छतेची इतर कामे केली. त्यानी राष्ट्र सेवा दलाची स्थापना केली.

समाजातील जातिभेद साठी लढा – Fight for caste discrimination

समाजातील जातिभेद, दलित लोकांना मिळणारी वागणूक, अस्पृश्यता या सारख्या अनेक रूढी व परंपराना साने गुरुजी यांनी नेहमी विरोध केला.

पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरात हरिजनांना प्रवेश मिळावा यासाठी त्यांनी १९४६ च्या दरम्यान महाराष्ट्राचा दौरा केला,

अखेर त्यांनी या मुद्यावर उपोषणाचा मार्ग अवलंबला, हे उपोषण ११ दिवस चालले आणि विठ्ठल मंदिराचे दरवाजे अखेर अस्पृश्यांसाठी खुले झाले.

‘एका पांडुरंगाने दुसऱ्या पांडुरंगाला खऱ्या अर्थाने मुक्त केले,’ असे त्या वेळी म्हटले गेले.

मृत्यू – Death

स्वातंत्र्योत्तर काळात साने भारतीय समाजातील असमानता दूर करण्याच्या शक्यतेमुळे निराश झाले.

महात्मा गांधींच्या हत्येचा त्यांच्यावर खोलवर परिणाम झाला. या शोकांतिकेबद्दल त्यांनी दिलेला प्रतिसाद २१ दिवस उपोषणासाठी होता.

साने गुरूजींनी सभोवतालची सामाजिक-राजकीय परिस्थिती पाहून अत्यंत निराश मनःस्थितीत मुंबई येथे ११ जून १९५० रोजी झोपेच्या गोळ्यांचा अतिरेक घेत त्यांनी आत्महत्या केली.आणि स्वतःची प्राणज्योत विझवली.

         आंतरभारती, सानेगुरुजी कथामाला, ⇨राष्ट्र सेवा दल, साने गुरुजी सेवा पथक अशा अनेक संस्था त्यांच्या जीवनापासून व कार्यापासून स्फूर्ती घेऊन महाराष्ट्रात ठिकठिकाणी चालत आहेत.

स्रोत : साने गुरुजी बायोग्राफी, मराठी विश्वकोश. 🙏